Қазақ елордасында өтетін Әлемдік және дәстүрлі дін көшбасшыларының съезі тарих еншісіне айналғанда, «осы басқосу Қазақстанға не береді?» деп ойланатындар бар. Сұрақ қойған да, ойланған да жақсы. Құдай ойсыздықтан сақтасын. «Биылғы VІІ съезге 50-ден аса елден 100-ге тарта дін қайраткерлері, мамандары қатысып, бүгінгі сын-қатерлер туралы толғанады» деген мәліметтің өзі Қазақ елі абыройына қызмет етеді. Жалпы, «Бұлұт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан» Қазтуған заманынан бұрын да, кейін де сенім мен рухани көзқарас текетіресі «арасын өтіп бұзып дін ашқан» тәжірибе аз емес. Халықтың тамаша пәлсапасы – «Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ». Жаратқанды тануға байланысты сондай бір жақсының рәмізі – Лев Толстой.
Ол ХІХ-ХХ ғасыр тоғысында бір аудармасымен Еуропа көркем тәжі секілді Францияны, екі ортаға дәнекер Ресейді, Азияның дала көкбөрісі Қазақ жұртын түйістіріп жіберді. Бұл – сенім мен танымдағы жаңа күннің басы еді. Сөз Лев Толстойдың Бернарден де Сен-Пьер (1737-1814) ныспылы француз жазушысынан тәржімелеген «Суратская кофейня» (түпнұсқада «Le café du Surate») атты әңгіме туралы. Еуропа қаламгері 1791 жылы жазса, орыс классигі оны 1887 жылы қаңтарда аударған. Біз үшін маңыздысы – Алаш көшбасшысы Әлихан Бөкейхан осы әлемдік үздік әңгімені араға 13 жыл салып, 1900 жылы «Сурат кофейнесі» деген атпен тәржімелеп «Дала уалаятының газетіне» жариялағаны (№ 10-11), 1913 жылы «Қазақ» газеті дүниеге келген № 1 санынан бастап үш нөмірге «Дін таласы (Сурат кофеханасы)» деген атаумен толықтырып басқаны. Л.Толстой 1887 жылы Г.Чертковке жолдаған хатында: «Она выражает ту же мысль о том, что в разные веры веруем, а под одним богом ходим», дейді.
Алаш қайраткері тәржімесінің соңында: «Бұл сөз адам баласының бәріне ағайыншылық көзбен қараған орыстың ұлығ философы Толстой сөзінен алынды. Ол Бернарден де Сен-Пьер дегеннің сөзінен алған екен. Басқалар да Толстой көзімен қараса, осы күні Балқанда судай ағып, төгіліп жатқан қанға орын болмас еді» деп түсініктеме берген. Ә.Бөкейханның бұл сөзі арада 122 жыл өтсе де көкейкесті естіледі.
Ұлт баспасөзінің елдік әлеуетті материалдармен бірге «Дін таласы» аудармасымен ашылуы – ашықтық пен зайырлықты көрсетеді. Мұны Шәкәрім ақын мына ойға сыйдырған: «Ақылмен нанбай иман жоқ, Ойлаудан ақыл тыйған жоқ». Әлихан осы пайымды жаңаша қырынан дамытып: «Бостандық, теңдік, туысқандық – 18 ғасырдан бері жарыққа шыққан таза пікір. Мұны майданға салған – Франция жұртының саяси ерлері. Осы үш түрдің бәрі біздің Шариғаттан (Құран), Інжілден, Будда оқуынан, Л.Н.Толстой философиясынан табылады, көзі ашық талапты ер ізденсе», деп жазады. «Дін таласы» әңгімесінің мақсаты – діни таласқа нүкте қою, дүниедегі адамдарды бір-бірін сыйлауға жұмылдыру. Шығармаға Үнді жеріндегі Сурат қаласында, кісі келім-кетімі көп кофеханада өткен елеусіздеу ғана оқиға өзек болған. Бәрі де «жүйесіз оқудан миы шатасқан» парсы оқымыстысына құлы қойған «Құдай бар ма?» деген сұрақтан өрбиді. Өзі «Құдай» деп мойнындағы ағашты көрсетеді. Әңгіме-таласқа брахман, иһүди, католик, протестант, мұсылман-түрік араласады. Бәрі де «менің дінім мықты» деп, пәтуаға келе алмай шулайды. Таласқа тек «конфуций мәзһабындағы бір қытай» ғана араласпайды. Даурыққан топ енді «жөнін сен айт!», деп соған жүгінеді. Ол: «Менің байқауымша, адамдарды дін турасында бір ынтымаққа келтірмейтін – жалғыз-ақ намыс» дей келе, аспандағы күн туралы мифтік ойдан ғылыми түсінікке дейінгі пайымды басынан кешкен оқиғамен ғибраттайды. Сөз түйіні мынау: «Күллі дүнияға симайтын ұлығ тәңіріні һәр жұрт өзінің ғибадатханасына қамағысы келеді. Оған адам салған ғибадатханалар қандай болғанымен жетер ме? Ғибадатханалардың үлгісін адамдар Құдай жасаған дүниядан алмай қайдан алды? … Бірақ көктей салынған күмбез бар ма? Теңіздей су сауыты бар ма?.. Адамның жүрегіне жазып қойған Құдайдың өз кітабындай шариғат кітабы бар ма? Жақын үшін жанын пида ететін ерлікке жететін құрбандық бар ма? Құрбандық қабыл болуына ізгі адамның шын ықылас-көңілінен артық орын бар ма? Неғұрлым Құдайды жоғары деп, биік деп, ұлық деп ұқса, соғұрлым жақсырақ танымақшы. Жақсырақ таныған сайын, Құдайға жақынырақ болмақшы. Жақын болуының мағынасы: рахметін көріп, рақымды болмақ, мейірбандығын көріп, мейірімді болмақ. Біреудің көзі соқыр, біреудің көңілі соқыр…». Бернарден де Сен-Пьердің ақыл һәм сезім қазанында қайнап шыққан, Лев Толстой пәк жүрегіне құйылған, Әлихан Бөкейханның үйлесімге пейілді қайраткерлік намысын шыңдаған асыл сөз, таза ой – осы.
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
