Мәзһаб – жүретін жол, бағыт дегенді білдіреді. Мәзһаб сөзі бастапқыда Ислам ғұламалары арасында бір ғалымның белгілі бір мәселе тұрғысында ұстанымы деген мәнде қолданылып келді. Мәселен, Ибраһим ән-Нахаидің мәзһабы, Шағбидің мәзһабы, Хасан Басридің мәзһабы, Суфян Сәуридің мәзһабы деген сияқты. Бұл жерде «мәзһаб» сөзі ұстаным, пікір, бағыт деген мәнді береді. Кейін келе «мәзһаб» сөзі үлкен құқықтық мектептердің жалпы атауына айналды. Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабы дегенде жеке адамдардың пікірі емес, көптеген ғалымдардан құралған үлкен құқықтық мектептің бағыты меңзеледі.

Әрине, мәзһаб пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) дәуірінде болмады. Сахабалар оның (с.ғ.с.) көзі тірісінде басқадан пәтуа сұрамайтын еді. Өйткені, пайғамбар (с.ғ.с.) тұрғанда жәй адамдардың ижтиһадына (белгілі бір негізге сай өз бетінше пәтуа беруіне) жол жоқ еді. Ол кезде ижтиһад жасауға тек пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ғана құқылы-тұғын. Бір жағынан Құран түсіп жатты емес пе? Сахабалар діни тақырыптағы сұрақтарына жауап іздегілері келсе, пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) сұрайтын, ал пайғамбарымыз мәселенің жауабын білсе айтатын, білмеген жағдайда Алла тағаладан уахи түсіп жатты, қысқасы қалай болғанда да, сахабалар сұрақтарына жауап алу мүмкіндіктеріне ие болатын.

Ал пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бақилық болғанда сахалардың барлығы емес, тек белгілі бір бөлігі ғана пәтуа бере алатын еді. Тіпті бұл жауапты міндет ең көп хадис риуаят еткен сахаба бола тұра, Әбу Һурайраға да бұйырмады. Себебі ол фақиһ (Ислам заңгері) ретінде танылмаған-ды. Әрине, Әбу Һурайраның да пәтуа берген кездері болған. Бірақ, оның пәтуасы фиқһшы сахабалардың пікірлерімен үйлеспеген жағдайда алынбайтын-ды. (Қараңыз: Уәһба әз-Зухайли, «әл-Уәжиз фи усулил-фиқһ», 41-42 бб., Дарул-фикрил-муасыр баспасы, Бейрут, 1995 ж.)

Тек санаулы ғана ғалым сахабалар халықтың мәселелерін жауаптандырып отырды. Бұл фақиһ сахабалардың арасында Омар ибн әл-Хаттап, Али ибн Әби Толип, Айша (р.а.), Абдуллаһ ибн Масғұт, Зәйд ибн Сәбит, Абдуллаһ ибн Омар, Абдуллаһ ибн Аббас, Абдуллаһ ибн Амр ибн әл-Ас (р. анһум) сынды тұлғалар бар еді.

Келесі буын табиундардың (сахабаларды көргендер) кезінде де тек білім иелері ғана пәтуа берумен айналысты. Олардың ішінде білімді сахабалардың ілім алқаларына қатысып, ілім үйренгендер болды. Саид ибн әл-Мусайяб, Алқама ибн Қайс, Ибраһим ибн Язид ән-Нахаи, Саид ибн Жубәйр, Тауыс ибн Кәйсан, Уәһб ибн Мунаббиһ және т.б. фиқһ (шариғат заңы) майталманы ретінде танылған табиундарға жатады.

Жиырмасыншы ғасырдың фиқһшы ғалымы, доктор Абдулкарим Зәйдан мәзһабтардың қалыптасуын былай түсіндіреді: «…Ұлы Мужтаһиттер пайда болды… Олардың қай-қайсысы болса да, фиқһ ілімінің орнығуына, өркендеуіне қомақты үлес қосты. 

Олар құқықтық мектептер кұрды. Ол мектептердің қабырғасында ұлы фиқһшылар жетіліп, мектептердің жақтастары көбейді… Бұл құқықтық мектептер Ислами немесе фиқһи мәзһабтар деп аталып, бұл атауға мәзһабтың негізін салушыларының да есімі қосылып, қатар атала бастады. («Ханафи мәзһабы», «Малики мәзһабы» т.б. дегенді меңзеп отыр – Қ.Ж.). Бұл мәзһабтарға қарап, мұны Исламды бөлу, дінге жаңалық еңгізу деп түсінбеген жөн. Бұл бар болғаны олардың шариғатты түсінудегі амалдары, шариғаттың бұлтартпас дәлелдерін (ән-насс) тәпсірлеудегі әдіс-тәсілдері және әлгі дәлелдерден үкім шығарудағы жолдары болып табылады. 

Бұл саны едәуір көп болып есептелетін мәзһабтардың ішінде әлі күнге дейін жалғасын тауып келе жатқандары бар. Сондай-ақ, тарих сахнасынан мүлдем жойылғандары да бар. Олардың ой-пікірлерін салыстырмалы құқық кітаптары мен бүгінде өмір сүріп келе жатқан мәзһабтар кітаптарынан ғана көруге болады.» (Абдулкарим Зәйдан, «әл-Мәдхал ли диросатиш-шарийатил-Исләмийя», 130-бет, Муәссәсәтур-Рисәла баспасы, Бейрут, 2003 жыл.)

Доктор Абдулкарим Зәйдан кітабында өмірін тоқтатқан мәзһабтардың аттарын береді: «Құрушылары дүниеден өтісімен немесе өлімдерінен азды-көпті уақыт өткесін жойылған мәзһабтардың бар екенін жоғарыда айтып өттік. Сол мәзһаптарға Имам әл-Әузаидің, Суфян әс-Сәуридің, әл-Ләйс ибн Сағттің, Дәуіт әз-Заһиридің және Ибн Жәрир әт-Табаридің мәзһабтары жатады.» (Абдулкарим Зәйдан, а.а.е., 148-149 бб.).

Замана белесінен сүрінбей өткен мәзһабтарға Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабтары жатады.

Ал, енді мәзһабтың шариғаттағы терминдік мағынасына келелік: Мәзһаб – арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен бірізділікпен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығы.

Анықтамаға мұқият назар аударсаңыздар, мәзһабта үкім шығаруда иек артылатын «арнайы тәсілдер мен ережелер» болады екен. Бұл тәсілдер мен ережелерді мәзһабтың мужтаһид ғалымдары орнатады олардың жиынтығын усулул-фиқһ, яғни фиқһ негіздері деп атайды.

Мәзһабта үкім шығарылатын қайнар көз – Құран мен сүннет. Қазіргі таңда кейбір бауырларымыз «Құран, сүннетпен жүресіңдер ме, әлде мәзһабпен жүресіңдер ме?» деген қате сұрақ қоюды әдетке айналдырып алған. Бұл сұрақтың астарында «Мәзһаб Құран мен сүннеттен бөлек дүние» деген білімсіздіктен туындаған қиыс ой жатыр.

Мәзһабта үкім шығаруда бірізділік бар. Бірізділік – мың өзгеріп, мың құбылмаудың кепілі. Яғни, хазреті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.), сахабалардың кезінде қалай үкім берілсе, жаңадан туындаған мәселелерге дәл солай үкім беруге тырысып бағу деген сөз. Бұл бірізділікті бізге мужтаһид ғалымтардың қойған тәсілдері мен ережелері қамтамасыз етеді. Бұл тәсілдер мен ережелерді мына бір мысал әңгімемен түсіндіруге тырысып көрелік:

Мәселен, бір шебер құрылысшы әке балаларына баспана тұрғызуды көздейді. Көз өлшемімен өлшеп, ешқандай қалыпсыз, күректің өзімен ойып кірпіш құяды. Қолмен жасаған кірпіштермен ол үй соға бастайды. Кірпіштер бір қолдан шыққан соң, бейне бір әйелдердің қолмен үзген зуала нандарындай барлығы бір келкі. Сәйкесінше үйдің де дуалы түп-түзу. Алайда үйдің жартысына жеткенде ол діттеген мақсатына жете алмай дүние салады. 

Ендігі жерде оның балалары әкелері бастаған үйді жалғастырмақ болады. Әкелері құсап, кірпішті қолмен құймақ болған ұлдары оңды нәтижеге қол жеткізе алмады. Себебі олар жасаған кірпіш әкелерінің кірпішіне мүлде ұқсамай, үйдің дуалы қисық өріле бастады. Бұл кірпіштермен дуалды өруге болмайтынын кеш болса да, түсінді. Осы кезде ақылдасып, әкелері жасаған кірпіштің бір данасын алып, оның сыртынан қалып жасатады. Міне енді ғана сол жасалған қалыпты қолданып құйған кірпіштері әкелерінің кірпіштерінен аумай, үйдің дуалы бір қолдан шыққандай, бірізділікпен өрілді.

 Міне осы мысалдағыдай, Құран мен хадистерден алдыңғы буындарға ұқсап, үкім шығара білу үшін де белгілі бір қалыптар қажет. Қарапайым үй құрылысының өзінде қалып қажет болып тұрса, шариғат сияқты аса күрделі мәселеде қалыптың болуы әлдеқайда маңыздырақ. Ол қалыптар ғұламалардың үкім шығаруда қолданған өміршең тәсілдері мен ережелері болып табылады. Бұл мақала кемерінен аспасын деп ол тәсілдер мен ережелер жайында жаза алмай отырмыз.

Бірізділік Құран мен хадисті дұрыс түсіну, әрі одан дұрыс үкім шығару үшін қажет екенін түсінген болсақ, әңгімемізді хазреті Омардың (р.а.) оқиғасымен жалғастыралық:

«Хазреті Омар (р.а.) бір күні жалғыз отырып терең ойға шомады. Дереу Абдуллаһ ибн Аббасқа (р.а.) хабаршы жеберіп, шақыртып алып, оған былай деп сұрақ қояды:

«Бұл үммет қалай ғана түрлі ағымдарға бөлініп кетеді? Олардың Құраны, пайғамбары және қыбыласы бір емес пе?» дейді. Сонда Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.) былай деп жауап береді:

«Ей, мүминдердің әміршісі, Құран біздің заманымызда түскендіктен біз қай аяттың қашан, не үшін және не жайында түскенін жақсы білеміз. Бізден кейін келетін буындар болса, олар Құран оқиды, алайда қай аяттың қашан, не жайында түскенін білмегендіктен олардың ойлары сан саққа жүгіреді».

Бірақ хазреті Омар (р.а.) Абдуллаһтың айтқан сөздеріне ашуланып, оған ұрысты. Абдуллаһ орнынан тұрып, шығып кетеді. Алайда, Омар Абдуллаһтың айтқан сөздерін тағы ой елегінен өткізіп, дұрыс екенін түсініп оны құзырына қайта шақыртады дағы алғысын айтады». Хадисті Табарани, Ибраһим әт-Тәймиден риуаят етеді. (Һайсәми, «Мәжмауз-зауаид», І том, 162-бет; Мухаммад Юсуф Кандаһләуи, «Хаятус-сахаба», ІІІ том, 497-бет.)

Бұл оқиғадан сахабалардың кезінде бірізділіктің болғанын байқаймыз. Себебі олар шариғаттың негізі – Құран мен хадисті жете түсінді. Бұл жағдай сахабаның тәрбиесін көрген табиундарға да тән. Әрине сахабалар мен табиундардың кезеңдерінде ғұламалар арасында келіспеушіліктер туындап отырды. Алайда бұл қайшылықтар діннің негізіне қатысты мәселелерде емес, негізден тармақталып шыққан ұсақ дүниелерде ғана болып отырды.

Имам Ағзам Әбу Ханифа (80-150 һ.)

Имам Әбу Ханифаның шын аты – Нұғман ибн Сәбит (рахматуллаһи алейһ). Һижраның 80 (миләди 699) жылы Куфада (қазіргі Ирактағы қала) дүниеге келіп, өмірінің басым бөлігін сонда өткізген ол 1501 (миләди 767) жылы Бағдатта дүние салған. Әбу Ханифа кішкентайынан сол кездегі діндар жанұялардың балаларымен қатар Құран кәрімді жаттап алды. Кейін оны ұмытып қалмау үшін көп қайталады, нәтижесінде өте көп Құран оқыған адамдардың біріне айналды. Тіпті Рамазан айында бірнеше қатым түсірген. Түрлі жолдармен келген риуаяттарға қарағанда Әбу Ханифа қырағатты жеті қырағат ілімі имамдарының бірі Имам Асымның өзінен үйренген екен.2

Алғашында ол хаззаз, яғни бөз мата сатушы болып істеді.3 Жас кезінде, һижраның ІІ ғасырының басында Хаммад ибн Әби Сүлейменнен фиқһ (шариғат заңы) ілімін үйренді. Табиундардың (сахабаларды көрген буын) ішінде Ата ибн Әби Рабахтан және Абдуллаһ ибн Омардың азат құлы Нафиден хадис тыңдады.4 Сондай-ақ ол фиқһ пен хадис ілімін Шағбиден де үйренген-ді.

Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ойдың иесі еді. Міне, осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналып, имам Ағзам, яғни ұлық имам деген атқа ие болды. Имам Ағзам ислам фиқһының үлкен мұжтаһит ғалымына айналды.5

Б2збіреулер Әбу Ханифа хадисте әлсіз, ол 12-ақ хадис білген деп бөседі. Хафиз Зәһаби Әбу Ханифаға қатысты жазған кішігірім жазбасында оның ұстаздарына тоқталып, «Әбу Ханифа (р.а.) Меккеде Ата ибн Әби Рабахтан хадис үйренген және ол жайлы «Атадан білімді адам көрмедім» – деп айтқан» (Әз-Зәһаби, Мәнәқибул-Имами Әби Ханифатә уә сахибәйһи, 11-бет) – дейді.

Бұған қоса Атаның (р.а.) Әбу Ханифаны (р.а.) өзге шәкірттерінен жоғары тұтқанын айта кеткен жөн. Әбу Ханифа (р.а.) Атаның (р.а.) дәріс алқасына барғанда ұстазы оған орын алып қойып, жанына отырғызатын еді. Хатиб әл-Бағдадидің ұстазы мухаддис әрі фақиһ (фиқһшы), қазы Әбу Абдилләһ Хусейін ибн Али әс-Сәймари «Ахбару Әби Ханифәтә уә әсхабиһи» деп аталатын еңбегінде былай деп жеткізеді: «Харис ибн Абдиррахман былай дейді: «Атаның (р.а.) құзырында бір-біріміздің артымызда отырып дәріс алатын едік. Әбу Ханифа (р.а.) келгенде Ата (р.а.) оған отыратын орын бөліп, дәл жанына отырғызатын-ды» (Әбу Абдилләһ Хусәйн ибн Али әс-Сәймәри, Ахбару Әби Ханифәтә уә әсхабиһи, 83).

Хафиз Зәһаби тағы бір еңбегінде «Әбу Ханифа (р.а.) хадис іліміне қатты мән берген және хадис үшін сапарларға шыққан» (Әз-Зәһәби, Сияру әъләмин-нубәлә, ҮІ, 392) – дейді.

Қанат ЖҰМАҒҰЛОВ